Melancholiek en toch lachen
Het is alweer een tijd geleden dat ik in Boedapest woonde. Van 1996 tot 2001. Vijf jaar waarin ik een klein mondje Hongaars leerde, dat daarna plaats moest maken voor Indonesisch. Voor allebei was in mijn hoofd geen plaats, zo bleek. Jakarta, waar ik woonde, was ver, dus het zou meer dan tien jaar duren voordat ik Boedapest opnieuw zou bezoeken.
Toen ik vertrok was het een stad in transitie. Hongarije was nog niet los van het Oostblokverleden, maar keek reikhalzend vooruit naar toetreding tot de EU. Grote veranderingen stonden voor de deur. Daar bleek, 12 jaar later, weinig van terechtgekomen. De terugkeer werd een schok van herkenning: er leek niets veranderd. En het optimisme was verkeerd in pessimisme. Vrienden vertelden mij van de 'brain drain' die had plaatsgevonden: jonge Hongaren waren weggetrokken en lieten een land achter waar alles hetzelfde bleef. Of erger.
Toen ik door PEN Nederland werd gevraagd om als gespreksleider mee te doen aan een middag over Hongarije en György Konrád, in De Balie aarzelde ik. Ik weet alles over Zuidoost-Azië, maar Hongarije leek, na inmiddels bijna 20 jaar, nog verder weg dan ooit.
Maar al aarzelend kwam er een hoop weer boven. De schoonheid, de verongelijktheid, het gevoel bijzonder te zijn, groter dan de tegenvallende werkelijkheid.
Allerlei gevoelens kwamen samen toen ik de verhalenbundel 'Waar woont de haat?' las, die de kern van de middag zou vormen. Schitterende verhalen over vreemdelingenhaat, buren, arrogantie, identiteit en al die andere woorden die tot oorlogen hebben geleid.
En met elk verhaal begon Hongarije meer te leven.
En Konrád natuurlijk ook, die ik een keer mocht bezoeken in zijn sousterrain, niet boven de grond en niet eronder.
Uiteraard las ik ook de meer recente reportages, over Orbán, die zijn macht uitbreidde en zelfs cultuur en onderwijs onder controle probeerde te krijgen.
Reportages die om uitleg schreeuwen. Hoe was het mogelijk dat het land dat als eerste het IJzeren Gordijn had geopend, nu als eerste een nieuw ijzeren gordijn had opgetrokken om vluchtelingen buiten te houden. Een land waar het regime nu de cultuur in Orbáns nationalistische mal probeerde te proppen exact zoals de communisten dat na 1945 hadden gedaan, en de nazis daarvoor – alleen nationalisme was toen communisme, en daarvoor fascisme geweest, maar verder was er geen zichtbaar verschil.
Het is een fijne middag geworden. Veel optimistischer dan ik had gevreesd, omdat tenminste de schrijvers hun onafhankelijkheid hebben bewaard, en, belangrijker nog, hun gevoel voor humor. 'Laconiek', was het woord wat vertaalster Mari Alföldi had voor Konrád, Lieve Joris had het over 'melancholiek'. Elk verhaal in 'Waar woont de haat?' is anders, en allemaal hebben ze een ding gemeen: ze zijn Hongaars, wat dat ook moge betekenen.
Het was zo'n leuke middag dat ik Zuidoost-Azië een moment helemaal vergat. Ook daar valt veel te lachen, ook daar is van alles grondig mis.